Eleştirel Düşünce
Akıl Yürütme
Prof.Dr. İbrahim Emiroğlu'nun Ana Hatlarıyla Klasik Mantık (Asa:1999) kitabından kısaltılarak alınmıştır
Formal mantığın, kavramlar ve önermelerden sonra, üçüncü bölümü akıl yürütmelerdir.
Genel anlamı ile akıl yürütme, zihnin, verilen ve bilinenlerden yola çıkarak bilinmeyenleri elde etme faaliyetidir. Fikirler arasında ilişki kurmaya hüküm denildiği gibi, hükümler arasında ilişki kurarak, yeni bir hüküm elde etmeye de akıl yürütme (istidlal) denilir. Mantık belirli önermelerden hareket ederek ve belirli kural ve şartlar koyarak, bunlardan başka bir önerme çıkarmak yollarını gösterir.
Örneğin:
-
Mustafa Bey namuslu bir kişidir;
-
Namuslu kişilere güvenilir;
-
O halde Mustafa Bey'e güvenebilirim.
Eğer bir hükümden, doğrudan doğruya yeni bir hüküm çıkarılıyorsa buna “dolaysız akıl yürütme" denir. Karşı olma ve döndürme, vasıtasız akıl yürütmenin iki şeklidir.
Eğer birden fazla hükümden, bir sonuç çıkarılıyorsa, buna da “dolaylı akıl yürütme" denir. Zihnin takip ettiği tarza göre, şu üç şekilde ortaya çıkar:
-
Akıl yürütmede zihin, eğer tümelden yola çıkarak özel hakkında hüküm verirse buna tümden gelim denir.
-
Eğer zihin, tikelden yola çıkarak tümel veya genel hakkında hüküm verirse buna tümevarım denir.
-
Eğer zihin, tikeller arasındaki benzerliklerden yola çıkarak yine tikel hakkında hüküm verirse buna da analoji denir.
Klasik mantıkta, akıl yürütme deyince tümden gelim akla gelir ve esas olarak bu incelenir. Şimdi tümden gelimin ne olduğunu daha yakından görelim.
-
Bütün öğrenciler öğrenim harcı öder;
-
Ekrem öğrencidir;
-
Ekrem de öğrenim harcı öder.
Tümden gelimin prensibi: "Bütün için doğru olan, parçaları için de doğrudur.” Bu prensip, özdeşlik prensibini temel alır.
Prof.Dr. Doğan Özlem'in Mantık (İnkılap:2004) kitabından kısaltılarak alınmıştır
Akıl yürütme, en az iki düşünce arasında, bu düşüncelerden birini öbürünün kanıtlayanı olarak ele alıp buradan bir sonuca ulaşmaktır.
Düşünceye, “düşünülmüş olan şey” diye tanımladık. Bu faaliyetin ürünü olan düşüncelerin çok çeşitli olacağı hemen anlaşılır. Gerçekten de hem psikolojide, hem dilbilgisinde, düşüncelerimizin istek, buyruk, soru, koşul, haber, bilgi vb. türünden olabileceği belirtilir. Mantık, bu tümce türleri içerisinden, yalnızca bir kanıtlama, bir ispat konusu olabilen düşünceleri ifade eden tümce türüyle ilgilenir.
Bir kanıtlama, bir ispat konusu olabilen düşüncelere yargı denir. Bir yargı (hüküm) bildiren tümce türüne dilbilgisinde “haber tümcesi” dendiği bilinir. Mantıkta ise, bir yargı bildiren, yani doğru veya yanlış olabilen tümce türü önerme adını alır.
Akıl yürütme, en az iki önerme arasında, bu önermelerden birini öbürünün kanıtlayanı olarak ele alıp buradan bir sonuç çıkarma işlemidir.
Akıl yürütmede kanıt, gerekçe durumundaki önerme veya önermelere öncül, kanıtlanan, gerekçelendirilmiş önermeye ise sonuç denir.
İşte mantık, bir akıl yürütmede kanıtlayan durumundaki öncül veya öncüllerle, kanıtlanan durumundaki sonuç önermesi arasındaki kanıtlama bağıntısını inceler. Bu amaçla mantık çeşitli akıl yürütme türlerini ele alarak, bunların yapısını çözümler. Ayrıca mantığın, akıl yürütmeleri, akıl yürütmede yer alan önermelerin içeriğinden, bilgisel değerinden bağımsız olarak yalnızca formel yönden ele aldığı anımsandığında, ona yüzyıllardır verilen formel mantık adının anlamı daha açık hale gelir.
Akıl yürütme için, bir kanıtlayan (öncül) ve bir de kanıtlanan (sonuç) durumunda en az iki önermenin bulunması gerektiği yukarıdaki akıl yürütme tanımından hemen çıkarılabilir. Bu demektir ki, tek başına hiçbir önerme bir akıl yürütme için yeterli değildir. Kanıtlama, ispat denilen işlem, en az iki önerme arasında bir ilişki kurmayla gerçekleşebilmektedir. Rastgele seçilmiş iki veya daha fazla önerme arasında da her zaman kanıtlayan-kanıtlanan ilişkisi, bir akıl yürütme ilişkisi olmayabilir. Örneğin “Cisimler boşluğa bırakıldıklarında düşer.” önermesi ile “Metaller ısıyla genleşir.” önermesi arasında bir kanıtlayan kanıtlanan ilişkisi yoktur.
Mantıkta akıl yürütmeler üç tür içerisinde ele alınırlar:
-
Tümdengelim
-
Tümevarım
-
Analoji